Chủ trương xây dựng Khu thương mại văn hóa tại phường Cửa Nam (Hà Nội) là một bước đi mang tính thể nghiệm, đòi hỏi không chỉ tầm nhìn quy hoạch, mà còn cần một nền tảng pháp lý chặt chẽ, ổn định để đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của các bên liên quan. Trong cuộc trao đổi với phóng viên Báo Pháp luật Việt Nam, Luật sư Nguyễn Hưng Quang – Trưởng Văn phòng Luật sư NHQuang & Cộng sự (Đoàn LS TP.Hà Nội) đã phân tích những điểm cốt lõi cần lưu ý, nhằm hoàn thiện hơn không gian thương mại văn hóa này!
PV: Khi tham gia đề xuất “chắp bút” xây dựng một số chính sách của Luật Thủ đô, luật sư đã rất tâm đắc và mong muốn có được một Thủ đô văn minh, hiện đại, xanh hóa và đậm chất văn hoá của Thủ đô. Kỳ vọng này sẽ trở thành hiện thực khi lãnh đạo thành phố chủ trương thí điểm xây dựng một Khu phát triển thương mại và văn hóa tại phường Cửa Nam (Hà Nội). Quan điểm của luật sư về chủ trương trên như thế nào?
Luật sư Nguyễn Hưng Quang: Tôi cho rằng phường Cửa Nam hiện tại có nhiều tiềm năng để hình thành một số khu phát triển thương mại và văn hoá, như tuyến phố xung quanh Nhà hát lớn gồm Phạm Ngũ Lão – Đặng Thái Thân – ngõ số 1 Tràng Tiền, tuyến phố Nguyễn Khắc Cần – Ngõ Tràng Tiền, tuyến Nguyễn Khắc Cần – Phạm Sư Mạnh, tuyến phố Nguyễn Chế Nghĩa, tuyến phố Ngô Văn Sở – Trần Quốc Toản – Trương Hán Siêu, khu vực Ngõ Xóm Hạ Hồi kết nối với khu vực các tuyến phố Liên Trì – Nguyễn Gia Thiều – Trần Quốc Toản…
Theo kinh nghiệm xây dựng các khu phát triển thương mại và văn hoá (còn gọi là khu BID-Business Improvement District) ở các nước trên thế giới, những khu vực đã có các hoạt động thương mại có khả năng phát triển lâu dài, có những điểm thu hút về cảnh quan, công trình kiến trúc có giá trị hoặc địa điểm văn hoá cộng đồng thì có thể nghiên cứu hình thành khu BID.
Ở các khu BID, các chủ thể kinh doanh và cộng đồng dân cư hợp tác với nhau hoặc hợp tác thông qua chính quyền để tạo ra một khu vực đặc biệt về bảo đảm an ninh, vệ sinh và cảnh quan đường phố, thuận tiện cho khách bộ hành. Các doanh nghiệp trong khu BID cùng quảng bá, tổ chức các sự kiện để thu hút du khách tới mua sắm, sử dụng dịch vụ…
Theo chủ trương của thành phố Hà Nội, những khu BID sẽ áp dụng các tiêu chuẩn, điều kiện về văn hóa kinh doanh, an ninh, trật tự, vệ sinh an toàn thực phẩm, bảo vệ môi trường cao hơn so với các quy định chung để phát triển các hoạt động văn hoá, sáng tạo gắn với phát triển kinh tế bền vững, bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa và ngành, nghề truyền thống, thu hút, phát triển du lịch trên địa bàn.
Như vậy, nếu phường Cửa Nam hình thành được một hoặc nhiều khu BID, mô hình này sẽ đem lại những khu vực có khả năng tạo ra những không gian văn hoá mới cho đời sống đô thị Hà Nội. Đồng thời, khu BID cũng làm gia tăng năng lực gắn kết cộng đồng trong nội khu để các cư dân cùng nhau phát triển hoạt động thương mại, gìn giữ được những bản sắc văn hoá và cải thiện được vấn đề môi trường của khu.
Khi mô hình Khu phát triển thương mại và văn hóa được hình thành triển khai, luật sư dự liệu những vấn đề xã hội, pháp lý nào sẽ nảy sinh? Dưới góc nhìn pháp luật, xin luật sư hãy phân tích những điều kiện cần và đủ để triển khai một Khu phát triển thương mại và văn hóa một cách minh bạch, đáp ứng được nhu cầu và bảo đảm sự phát triển bền vững?
Do khu BID là một khu vực áp dụng các tiêu chuẩn, điều kiện về văn hóa kinh doanh, an ninh, trật tự, vệ sinh an toàn thực phẩm, bảo vệ môi trường cao hơn so với các quy định chung, dẫn đến, một bộ phận thiểu số người dân có thể không đồng ý với việc chấp nhận thực hiện các quy định cao hơn hoặc phải nộp một số khoản tiền phục vụ cho hoạt động vận hành của khu, như vệ sinh môi trường, cải tạo cảnh quan, trang trí đường phố, bảo vệ trật tự, an ninh. Lý do chỉ có bộ phận thiểu số chấp nhận là các quy định, điều kiện cao hơn hay các khoản chi phí này sẽ là do đa số người dân của khu BID biểu quyết thông qua. Ngoài ra, một số bộ phận người dân ở bên ngoài khu cũng có thể không hài lòng khi một số tuyến phố của khu BID có thể trở thành tuyến phố đi bộ hoặc hạn chế một số loại phương tiện giao thông để có thể tạo thành những không gian văn hoá đô thị, tổ chức các sự kiện văn hoá…
Như vậy, điều kiện cần của một khu BID là (i) có trên 50% đại diện cơ sở sản xuất, kinh doanh, dịch vụ, trung tâm công nghiệp văn hoá (nếu có), chủ sở hữu nhà ở/công trình kiến trúc, hộ gia đình thường trú đồng thuận về tham gia, thành lập khu BID, mô hình quản lý và vận hành, quy chế tổ chức và hoạt động; (ii) có định hướng hoạt động và phát triển để thúc đẩy hoạt động thương mại và văn hoá để đem lại lợi ích tốt nhất cho càng nhiều càng tốt người dân trên địa bàn khu; (iii) có khả năng huy động cộng đồng dân cư, nghệ nhân, nghệ sĩ, người làm nghề truyền thống, người thực hành di sản văn hoá phi vật thể tham gia vào hoạt động của khu để có thể đem lại các hoạt động văn hoá cho người dân trên địa bàn khu và ở các nơi khác; (iv) hoạt động quản lý và vận hành khu BID phải bảo đảm công khai, minh bạch, tăng cường trách nhiệm giải trình trong quá trình thành lập, tổ chức, hoạt động, quản lý và vận hành.
Điều kiện đủ đó là (i) phải duy trì được hình mô hình hợp tác công tư giữa Nhà nước và người dân trên địa bàn đối với việc vận hành khu BID, (ii) phải được chính quyền địa phương, chính quyền thành phố ủng hộ, tạo điều kiện thuận lợi để giảm các tác động tiêu cực đối với người trong khu và ngoài khu; (iii) chính quyền cử đại diện tham gia giám sát hoạt động quản lý và vận hành để hạn chế những tác động tiêu cực; (iv) chính quyền phải duy trì các khoản đầu tư, chi phí vệ sinh môi trường, phối hợp về an ninh trật tự như các khu vực khác.
Theo luật sư, việc kết hợp yếu tố “văn hóa” và “thương mại” trong một Khu phát triển thương mại và văn hóa có đặc thù pháp lý gì so với các khu thương mại thông thường?
Luật sư Nguyễn Hưng Quang: Một khu BID khác hẳn một khu thương mại thông thường ở yếu tố “văn hoá” nên đòi hỏi có những đặc thù về pháp lý như sau:
Thứ nhất, mối quan hệ cộng đồng cùng nhau phát triển được xác lập bằng quy chế. Khu BID là người dân đồng thuận cùng nhau xây dựng một khu phát triển hoạt động thương mại và hoạt động văn hoá. Mối quan hệ cộng đồng này sẽ phải được xác lập và duy trì dựa trên quy chế tổ chức và hoạt động của khu BID do đa số người dân chấp thuận và Nhà nước phê duyệt. Tính chất pháp lý của quy chế tổ chức và hoạt động của khu BID tương tự như hương ước của các làng ở nông thôn. Do đặc thù đô thị, quy chế của khu BID có tác động xã hội sâu rộng hơn so với hương ước của làng nên đòi hỏi phải tuân thủ theo quy chế mẫu của Nhà nước ban hành và phải được chính quyền địa phương phê duyệt khi người dân đã thông qua.
Thứ hai, có hoạt động văn hoá mang tính sáng tạo, thường xuyên và có thể có cả hoạt động thử nghiệm có kiểm soát về văn hoá trên địa bàn. Đặc điểm này đòi hỏi phải có chính quyền phê duyệt, kiểm soát hoạt động văn hoá theo đúng các quy định pháp luật. Các hoạt động văn hoá chính là điểm nhấn, điểm thu hút du khách, người dân ở các địa bàn khác đến khu BID để mua sắm, giải trí kết hợp với sử dụng dịch vụ thương mại trên địa bàn khu.
Thứ ba, một số khu BID có di sản văn hoá vật thể và phi vật thể, công trình văn hoá, công trình kiến trúc có giá trị, cảnh quan tiêu biểu, phong tục, tập quán tiêu biểu nên đòi hỏi phải có sự giám sát của Nhà nước và cộng đồng để bảo đảm phát triển hài hoà, gìn giữ được các giá trị văn hoá trong bối cảnh phát triển thương mại.
PV: Để bảo đảm hài hòa lợi ích giữa các bên, cơ chế giám sát của người dân và các tổ chức xã hội trong quá trình triển khai, mô hình quản lý và vận hành Khu phát triển thương mại và văn hóa nên được “thiết kế” như thế nào? Luật sư có thể chia sẻ bài học pháp lý từ những mô hình Khu phát triển thương mại và văn hóa Khu văn hóa thương mại đã được triển khai ở các đô thị lớn khác, quốc gia khác?
Luật sư Nguyễn Hưng Quang: Như tôi đã đề cập một phần ở trên, có một số biện pháp để bảo đảm hài hoà lợi ích trong việc vận hành một khu BID như khu BID phải có quy chế tổ chức hoạt động như là một “hương ước” của cộng đồng, cuộc họp cộng đồng dân cư có quyền quyết định tối cao đối với việc tổ chức và hoạt động.
Tuỳ theo quy mô lớn hay nhỏ của mỗi khu BID mà cộng đồng dân cư sẽ bầu ra một Hội đồng quản lý làm nhiệm vụ giám sát việc vận hành hoặc tự tổ chức vận hành. Cuộc họp cộng đồng dân cư phải tổ chức minh bạch, dân chủ và có các nguyên tắc về bỏ phiếu chấp thuận. Đó là những kinh nghiệm tốt trên thế giới đã áp dụng. Trên địa bàn thành phố Hà Nội, chính quyền và mặt trận tổ quốc cấp phường/xã cần đóng vai trò giám sát và tham gia một phần vào hoạt động vận hành của khu BID để bảo đảm hài hoà lợi ích, giám sát việc sử dụng ngân quỹ và quản trị cộng đồng cũng như kết nối với các hoạt động khác trên địa bàn.
PV: Trân trọng cảm ơn luật sư!
Theo Vân Hương – Đoan Trang, Báo Pháp luật Việt Nam, ngày 30/7/2025